Kijken met je schedeldak

Toeval? Natuurlijk niet! Kijk om je heen. Nieuws versus nepnieuws. Het illusionisme der alternatieve feiten. Een leugen kan best waar zijn. Demagogie gedijt bij eloquentie. En woordenspel is niet altijd een spelletje. De waarheid drijft mensen tot waanzin. Wetenschap is gewoon een langzame mening. We leven in onzekere tijden waarin alle gedachten die bang maken, realistische vormen aannemen. Bijvoorbeeld een intergalactische aanval.

Zoiets gebeurde in de roemrucht jaren dertig in de Verenigde Staten toen Europa opnieuw in een oorlog dreigde te worden gestort. Typisch zo’n periode waarin latente angstfantasieën en dystopische gedachten die mensen altijd al bij zich dragen, de kop opsteken. Dus, hoe toevallig is dat?

We schrijven 1938. Zondagavond, de vooravond van Halloween. Van acht tot negen zal de CBS-radioshow van Orson Welles en het Mercury Theater van de Ether worden uitgezonden. Op het vertrouwde tijdstip waarop al zeventien weken lang liefhebbers van wereldliteratuur de radio aanzetten. Dit keer voor ‘The War of te Worlds’, naar het gelijknamige boek van H.G. Wells.

De roman van de Britse auteur behelsde een waarschuwing tegen moreel verval aan het adres van de leiders van het Britse imperium. Het verhaal over een aanval vanuit de ruimte, beoogde een stichtende zedenschets te zijn en zeker geen spannende science fiction. Immers dat begrip bestond toennog  niet eens. Dat de hoorspelversie dolle paniek veroorzaakte bij duizenden luisteraars in New York en omgeving strookte dus geenszins met de doelstelling van het narratief. Integendeel, de buitenaardse interventie moest tot nadenken stemmen. Vooral geen schrik aanjagen.

Dat de schrijver, die reeds furore had gemaakt met ‘De Onzichtbare Man’ en ‘De Tijdmachine’, voor zijn boodschap uit een apocalyptisch vaatje tapte, wilde nog niet zeggen dat een stelletje hoorspelacteurs zomaar hun luisteraars met een populaire bewerking de stuipen op het lijf kon jagen. Aldus de verbolgen auteur toen hij hoorde over de commotie, veroorzaakt door ‘zijn’ mannen van Mars.

Om de hoorspelbewerking van ‘War of the Worlds’ een actueel tintje te geven, leek het Orson Welles, getalenteerd acteur, filmregisseur en tekstschrijver, wel leuk om de interplanetaire oorlog in New Yersey te laten beginnen. Geïnspireerd door de ramp met het luchtschip Hindenburg, die grote indruk maakte door het liveverslag van een toevallig aanwezige journalist, stelde hij voor de uitzending van die week net zo levendig te maken.

Na de aankondiging van het hoorspel en het gebruikelijke weerbericht meldt de presentator dat er voor een programma met dansmuziek wordt overgeschakeld naar een hotel in New York. Dan worden de verstrooiende klanken onderbroken door een ingelaste nieuwsflits. Een astronoom maakt melding van onverklaarbare gasexplosies op Mars. Bijzonder, maar geen reden om geen foxstrot in te zetten. Het tweede ‘breaking news’ klinkt al een stuk serieuzer: er zou een meteoor, ergens op Amerikaans grondgebied, zijn neergekomen.

Net als bij een heuse ramp wordt dit bericht vrijwel onmiddellijk tegengesproken: het is geen meteoor maar een vlammend object en’…luisteraars, het ding ziet er uit als een enorme metalen cilinder’. En even later ‘…dit is het vreselijkste wat ik ooit heb gezien…er komt iets uitgekropen…ik zie twee lichtgevende schijven…zijn dat soms ogen…er komen tentakels uit…en nu een lichaam; zo groot als een beer en glimmend als nat leer…’.

Tijdens de uitzending wordt, geheel volgens de wetten van een realistisch radioverslag, regelmatig ‘overgeschakeld naar correspondenten die opgewonden vertellen over raadselachtige creaturen die, met groene hittestralen dood en verderf zaaiend, inmiddels lijken te zijn begonnen aan een opmars naar New York. En dan gebeurt het. De paniek slaat toe. Luisteraars besluiten het advies van een van de verslaggevers om een goed heenkomen te zoeken, op te volgen. Spontane verhuizingen, verkeersopstoppingen en leeglopende theaters zijn het gevolg. Bij de krant informeert iemand hoe laat het einde der tijden precies wordt verwacht terwijl een gelovige die met zijn eschatologische aankondiging een kerkdienst verstoort, bijkans onder de voet wordt gelopen door zijn vluchtende mede-parochianen.

Ondertussen gaat het hoorspel verder. ‘…dames en heren, over het hele land komen nu van die cilinders neer…en hoe ongelooflijk het ook mag klinken, het ziet ernaar uit dat de vreemde wezens een voorhoede zijn van een invasieleger van Mars…’.

Inmiddels is het hoorspelgezelschap op de hoogte gebracht van het resultaat van hun acteerprestaties. De een wil de uitzending stopzetten, “geen denken aan”, roept een ander. Om de boel te kalmeren, wordt de uitzending meermalen onderbroken met de mededeling dat het slechts een hoorspel is en dat er heus geen echte aanval door creaturen van Mars plaatsvindt.

Maar, zoals zo vaak, mensen luisteren maar half waardoor die apaiserende informatie nauwelijks of geen effect sorteert. Als dan ook nog op sommige plaatsen in de stad de openbare verlichting onverklaarbaar begint te knipperen en de acteerstem van de ‘Minister van Binnenlandse Zaken’ verdacht veel lijkt op de stem van president Roosevelt, is het spel helemaal op de wagen. “…luisteraars, ik zie ze bewegen, onder een soort metalen schild…ze lopen op drie hoge scharnierende spinnenpoten..ons hele leger is vernietigd…grondtroepen, luchtmacht, alles is weggevaagd…dit, dames en heren, zou wel eens mijn laatste uitzending kunnen zijn…!”

Na afloop van het spektakel gaf de zendgemachtigde aan dat met het hoorspel toch echt dicht bij het origineel was gebleven en dat de luisteraars er gedurende de uitzending waren toegesproken dat het om pure fictie ging. Wat niet wegnam dat met enige radiomakerstrots werd teruggekeken op een voorstelling, zo levensecht dat sommige luisteraars waan en werkelijk hadden verward.

Orson Welles verklaarde aan de toegestroomde pers juist beducht te zijn geweest voor reacties dat zijn audioversie van ‘War of the Worlds’ te onwaarschijnlijk zou worden gevonden. Geen gespeelde ironie want tijdens de repetities was ‘zijn’ adaptie van die beroemde roman door menige collega eigenlijk te bizar voor woorden werd bevonden. Nog een geluk dat de juristen die vooraf de tekst moesten screenen, hun veto hadden uitgesproken over het bloedstollende “Ulla, Ulla, Ulla” waarmee het marsleger de aardse vijand de stuipen op het lijf hadden willen jagen. Zij vonden dat je ‘t ook te bar kon maken.

De reacties van de ‘slachtoffers’ waren wisselend. De mannen die spontaan een soort burgerwacht hadden gevormd en abusievelijk een, in het maanlicht glimmende, watertoren onder vuur hadden genomen, reageerden wat zuinigjes. Ook de agitatie van de echtgenoot die bij thuiskomst zijn vrouw op het nippertje had kunnen weerhouden de inhoud van een flacon met gootsteenontsopper naarbinnen te klokken omdat zij alle hoop had laten varen, luwde maar langzaam. Maar zo was er ook nog de vrachtwagenchauffeur die zijn vrouw gehavend in het trapgat aantrof; zij was van pure opwinding van de trap gevallen. Over zowel het hoorspel als dat voorval sprak de trucker zijn grote tevredenheid uit.

Orson Welles omschreef het luisteren naar een hoorspel als ‘kijken met je schedeldak’. Lijkt me nog steeds een goede tip voor wie met zijn ogen tussen de waan de werkelijkheid wil blijven zien.

Casper Jansen